Niebezpieczne chemikalia

Zdjęcie z kontroli: czynniki chemiczne składowane w przypadkowych miejscach hal

Narażenie na działanie chemikaliów może mieć wpływ na zdrowie i komfort życia pracowników. Jedną z branż prężnie rozwijających się na terenie województwa warmińsko-mazurskiego, która w dużym zakresie stosuje czynniki chemiczne, jest produkcja laminatów poliestrowo-szklanych. Są to głównie zakłady zajmujące się wytwarzaniem łodzi wycieczkowych bądź produkujące elementy do nich, np. dachy, daszki, siedziska.

Proces produkcji laminatów jest procesem wieloetapowym, w którym zagrożenia związane są zarówno z czynnikami chemicznymi stosowanymi w zakładach, jak i z obsługą maszyn wykorzystywanych w procesach pracy. Inspektorzy pracy z Okręgowego Inspektoratu Pracy w Olsztynie w ramach realizacji tematu własnego „Ograniczenie zagrożeń zawodowych w zakładach produkcji laminatów poliestrowo-szklanych” w 2022 r. przeprowadzili kontrole w wytypowanych podmiotach. W czasie kontroli oceniano realizację obowiązków związanych z ekspozycją pracowników na niebezpieczne i szkodliwe dla zdrowia czynniki chemiczne w środowisku pracy, organizacją prac związanych z zagrożeniem wybuchem, ochroną pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi przez czynniki rakotwórcze, realizacją obowiązków nałożonych rozporządzeniem REACH¹ i CLP² , w części zakładów dodatkowo kontrolą objęto legalność i prawną ochronę stosunku pracy.

Czynniki chemiczne – zagrożenie dla zdrowia

W procesie produkcji laminatów poliestrowo-szklanych stosowane są żywice poliestrowe, żelkoty i inne czynniki chemiczne, tj. inicjatory polimeryzacji, aceton. Charakter stosowanych czynników chemicznych oraz w większości przypadków ręcznie prowadzony proces produkcji powodują, że pracownicy narażeni są na ciągłą emisję lotnych związków organicznych, takich jak aceton i będący składnikiem żywic styren. W związku z tym obowiązkiem pracodawcy jest zapewnienie systemu wentylacji w pomieszczeniach, który powinien zagwarantować usuwanie niebezpiecznych oparów ze środowiska pracy. System wentylacyjny powinien zapewniać odciąg par styrenu, które są cięższe od powietrza i mogą się rozprzestrzeniać oraz gromadzić nad podłożem. Przeprowadzone kontrole wykazały, że na stanowiskach laminowania ręcznego w ogóle nie zapewniano wentylacji lub była ona niesprawna i nieskuteczna.

Styren (winylobenzen) jest czynnikiem chemicznym działającym szkodliwie na organizm człowieka w następstwie jego wdychania, oddziałuje także drażniąco na oczy i skórę. Działanie styrenu może się objawiać złym samopoczuciem, bólami głowy, nudnościami, wymiotami i zaczerwienieniem oczu. Opary styrenu są łatwopalne i mogą tworzyć mieszaniny wybuchowe z powietrzem. Pary acetonu stosowanego przy produkcji laminatów również są cięższe od powietrza i mogą gromadzić się przy podłożu, tworząc mieszaniny wybuchowe z powietrzem.

Ze względu na takie właściwości istotne znaczenie dla bezpieczeństwa i dobrego samopoczucia pracowników ma zabezpieczanie pojemników z czynnikami chemicznymi przed niezamierzonym uwalnianiem się ich zawartości do środowiska pracy. Zamykanie pojemników pokrywami znacznie ogranicza parowanie acetonu i styrenu do środowiska pracy. Jednak kontrole stanowisk pracy wykazały, że część pojemników z czynnikami chemicznymi jest otwarta w trakcie zmiany roboczej. Były to pojemniki z acetonem, w których moczone są pędzle i wałki stosowane w trakcie ręcznego przesycania koremat żywicą poliestrową oraz pojemniki z żywicami na stanowiskach dozowania żywicy.

Na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa (mieszanina par styrenu lub acetonu z powietrzem), obowiązkiem pracodawcy jest przeprowadzenie oceny ryzyka związanego z możliwością powstania atmosfery wybuchowej. Powinna ona zawierać m.in. ocenę: prawdopodobieństwa i trwałości atmosfery wybuchowej, prawdopodobieństwa wystąpienia oraz uaktywnienia się źródeł zapłonu, w tym wyładowań elektrostatycznych, ocenę procesów pracy i ich wzajemnego oddziaływania oraz rozmiaru możliwych i niepożądanych skutków wybuchu³.

Ponadto pracodawca obowiązany jest do posiadania kart charakterystyki oraz aktualnego spisu stosowanych substancji i mieszanin chemicznych stwarzających zagrożenie⁴. Przeprowadzone kontrole wykazały, że pracodawcy nie wywiązują się z tych obowiązków. W większości przypadków zaniedbania dokumentacyjne polegały na nieposiadaniu wymaganych dokumentów. Dodatkowo inspektorzy pracy stwierdzali, że część kontrolowanych podmiotów nie opracowała wykazu prac szczególnie niebezpiecznych i szczegółowych wymagań bhp przy pracach szczególnie niebezpiecznych⁵. W czasie kontroli stwierdzono również, że niektórzy pracodawcy nie wywiązywali się z obowiązku udostępnienia pracownikom instrukcji bhp określających m.in. zasady bezpiecznego stosowania substancji i mieszanin chemicznych.

Składowanie i magazynowanie

Żywice, żelkoty i rozpuszczalniki stosowane w produkcji laminatów należy przechowywać w miejscach i opakowaniach przeznaczonych do tego celu, z uwzględnieniem zagrożeń na skutek ich wzajemnego oddziaływania na siebie. W produkcji laminatów wykorzystywane są czynniki chemiczne o właściwościach łatwopalnych oraz o właściwościach utleniających. Należy je odpowiednio zabezpieczać, aby uniknąć możliwości powstania pożaru i zagrożenia zdrowia i życia pracowników. W wielu przypadkach pojemniki z żelkotami, klejami, inicjatorami polimeryzacji ustawiane były swobodnie i w sposób zupełnie przypadkowy w różnych miejscach hal produkcyjnych. W części kontrolowanych zakładów miejsce magazynowania czynników chemicznych nie było właściwie oznakowane, a pracodawcy nie udostępnili pracownikom instrukcji magazynowania określającej zasady bezpiecznego magazynowania czynników chemicznych i prawidłowego postępowania na wypadek awarii ze składowanym materiałem.

Istotnym czynnikiem wpływającym na bezpieczeństwo pracowników jest oznakowanie pojemników, w których przechowywane są czynniki chemiczne, w sposób widoczny, umożliwiający ich identyfikację. Kontrole wykazały, że pracodawcy często nie zwracają uwagi na ten aspekt bezpieczeństwa. Tymczasem prawidłowe oznakowanie wskazuje rodzaj zagrożenia, jakie wiąże się ze stosowaniem danego czynnika chemicznego, pozwala również zminimalizować ryzyko użycia w procesie produkcyjnym niewłaściwej mieszaniny chemicznej.

Ocena ryzyka zawodowego

Pracodawca ma obowiązek ustalić, czy w środowisku pracy występuje czynnik chemiczny stwarzający zagrożenie oraz dokonać oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez czynnik chemiczny i udokumentować ją⁶. W zakładach, w których stosowane są czynniki chemiczne stwarzające zagrożenie, jakość dokonanej oceny ryzyka zawodowego jest bardzo ważna. Tymczasem analiza dokumentacji okazanej inspektorom pracy wykazała brak rzetelnego i profesjonalnego podejścia do przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego. W większości analizowanych przypadków w okazanej ocenie ryzyka zawodowego na stanowiskach związanych z procesem laminowania wskazano zagrożenie opisane ogólnie jako „stosowanie czynników chemicznych”. W ocenie nie uwzględniono m.in. niebezpiecznych właściwości czynników chemicznych, poziomu i czasu trwania narażenia oraz rodzajów prac, przy których może nastąpić wzrost narażenia na czynniki chemiczne. Rzetelna analiza środowiska pracy umożliwia pracodawcy wdrożenie rozwiązań techniczno-organizacyjnych niezbędnych do zapewnienia ochrony zdrowia pracowników oraz zminimalizowania narażenia pracowników na działanie substancji i mieszanin chemicznych.

Ochrona pracownika

Istotnym elementem profilaktycznej ochrony zdrowia jest monitoring stężeń i natężeń czynników szkodliwych w środowisku pracy. Przeprowadzone kontrole wykazały jednak, że kontrolowani nie wykonują badań poziomów czynników szkodliwych występujących w środowisku pracy, tj. stężenia czynników chemicznych, natężenia hałasu, poziomu zapylenia powstającego w trakcie szlifowania laminatu z obowiązującą częstotliwością. W części przypadków pracodawcy nie zapewnili przeprowadzenia badań i pomiarów w terminie nie później niż 30 dni od dnia rozpoczęcia działalności, w pozostałych przypadkach badania i pomiary nie zostały powtórzone w terminach określonych przepisami⁷. Brak aktualnych informacji o poziomach narażenia na czynniki szkodliwe występujące w produkcji laminatów uniemożliwia pracodawcom rzetelną ocenę istniejących warunków pracy i podjęcie działań w celu redukcji narażenia pracowników. Brak badań i pomiarów czynników szkodliwych w środowisku pracy uniemożliwia również prawidłowe przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego z uwzględnieniem wyników tych badań w odniesieniu do dopuszczalnych wartości NDS i NDN.

Nie tylko chemia

Jednym z etapów produkcji laminatów jest wykańczanie produktu polegające na obcinaniu naddatków technologicznych, wycinaniu otworów oraz szlifowaniu i polerowaniu laminatu. Na tym etapie wykorzystywane są m.in. szlifierki ręczne, które najczęściej nie były wyposażone w osłony tarczy szlifierskiej. W kontrolowanych zakładach inspektorzy pracy spotykali również stołowe pilarki tarczowe wykorzystywane do obróbki sklejki lub elementów drewnianych niezbędnych przy produkcji niektórych elementów łodzi. Pilarki nie posiadały osłon chroniących przed dostępem do stref niebezpiecznych.

Kontrole wykazały również, że pracodawcy nie mieli wiedzy, że prace związane z narażeniem na pył drewna bez wskazania rodzaju drewna to procesy technologiczne, w których dochodzi do uwalniania czynników o działaniu rakotwórczym⁸. Brak wiedzy pracodawców o nowelizacji przepisów był przyczyną zaniedbań dokumentacyjnych. Kontrolowani nie prowadzili wymaganych przepisami rejestrów (rejestr prac, rejestr pracowników), nie przekazywali do okręgowego inspektora pracy informacji o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym.

W trakcie jednej kontroli stwierdzono, że przedsiębiorca utworzył stałe stanowiska pracy w budynku zakładu produkcyjnego, nie zapewniając wymaganej przepisami wysokości pomieszczeń, tj. 3,3 m w świetle. W zakładzie tym stosowane były w produkcji laminatów stwarzające zagrożenie substancje i mieszaniny chemiczne. Prowadzono ponadto prace powodujące występowanie na stanowiskach pracy czynników szkodliwych dla zdrowia, tj. pył ze szlifowanego laminatu, pył drewna oraz hałas. W związku z niedostosowaniem przez pracodawcę wymaganej wysokości pomieszczeń pracy wydano decyzję zaprzestania prowadzenia działalności polegającej na wykonywaniu laminatów poliestrowo- szklanych, wykonywaniu prac stolarskich, klejenia materiałów poliestrowo-szklanych oraz obróbce ściernej laminatów poliestrowo-szklanych w pomieszczeniach pracy zakładu.

Warunki higieniczno-sanitarne

Pracodawcy nie zapewnili pracownikom zatrudnionym przy pracach brudzących i w kontakcie z substancjami szkodliwymi wymaganych pomieszczeń higieniczno-sanitarnych, takich jak jadalnia, pomieszczenia z natryskiem, toalety. Stwierdzano, że zaplecze higieniczno-sanitarne było wyposażone niewłaściwie: uszkodzone umywalki, brak oświetlenia, podłogi i ściany uniemożliwiające łatwe utrzymanie czystości.

Podsumowanie

Łącznie w wyniku przeprowadzonych kontroli inspektorzy pracy wydali 341 decyzji, w tym decyzje wstrzymania prac, wstrzymania eksploatacji maszyn, skierowania do innych prac, wykonania badań i pomiarów. Ponadto inspektorzy pracy w ramach współpracy z innymi urzędami powiadomili o wynikach kontroli m.in. Urząd Dozoru Technicznego, Urząd Nadzoru Budowlanego, Państwową Inspekcję Sanitarną, Inspekcję Ochrony Środowiska, Straż Pożarną, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Urząd Skarbowy.

Działania podjęte przez Okręgowy Inspektorat Pracy w Olsztynie wpisują się w „Strategiczne ramy UE dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2021-2027. Bezpieczeństwo i higiena pracy w zmieniającym się świecie pracy”⁹, zgodnie z którymi jednym z trzech najważniejszych priorytetów jest zapobiegnie wypadkom przy pracy i chorobom związanym z pracą.

Przypisy:

Rozporządzenie (WE) NR 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) i utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniające dyrektywę 1999/45/WE oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak również dyrektywę Rady 76/769/EWG i dyrektywy Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE (EUR-LEX. Dz.U. L 396 z 30.12.2006).
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) NR 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 (EUR-LEX Dz.U. L 353 z 31.12.2008).
Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 8 lipca 2010 r. w sprawie minimalnych wymagań, dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, związanych z możliwością wystąpienia w miejscu pracy atmosfery wybuchowej. (Dz.U. z 2010 r. Nr 138 poz. 931).
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1510 z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz.U. z 2003 r. nr 169 poz. 1650 z późn. zm).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (Dz.U. z 2016 r. poz. 1488).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 419).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2235).
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z dnia 28 czerwca 2021 r.