Emerytury pomostowe – kompetencje Państwowej Inspekcji Pracy

Kwestie związane z wykonywaniem prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze unormowane są w ustawie o emeryturach pomostowych. Ustawa nakłada na płatnika składek (pracodawcę) obowiązek utworzenia i prowadzenia dwóch zbiorów danych:

• wykazu stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze;
• ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, za których jest przewidziany obowiązek opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych (FEP), czyli takich, którzy spełniają łącznie dwa warunki: wykonują prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, o których mowa w art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych oraz urodzili się po dniu 31 grudnia 1948 r. 

Uprawnienia inspektorów pracy

W związku z przyjętymi zmianami ustawy o emeryturach pomostowych od dnia 1 stycznia 2023 r. zwiększyły się uprawnienia inspektorów pracy dotyczące wykazów stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Do tego czasu kompetencje inspektorów pracy obejmowały jedynie możliwość wydania nakazów odnoszących się do ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, za których jest przewidziany obowiązek opłacania składek na FEP.

Ustawa nałożyła dodatkowo na Państwową Inspekcję Pracy obowiązek zawiadamiania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o wszczęciu postępowania w sprawie kontroli wykazu lub ewidencji, a także o wynikach takiej kontroli.

Ponadto uchylony został art. 4 pkt 7 ustawy o emeryturach pomostowych, zgodnie z którym prawo do emerytury pomostowej przysługiwało wyłącznie pracownikowi, z którym nastąpiło rozwiązanie stosunku pracy.

Jednocześnie ostatnią nowelizacją ustawy zniesiony został wygasający charakter emerytur pomostowych – od dnia 1 stycznia 2024 r. nie obowiązuje wcześniejszy wymóg zawarty w art. 4 pkt 5 ustawy, zgodnie z którym prawo do emerytury pomostowej przysługuje pracownikowi, który przed dniem 1 stycznia 1999 r. wykonywał prace w szczególnych warunkach lub prace w szczególnym charakterze (w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych lub art. 32 i art. 33 ustawy o emeryturach i rentach z FUS).

Prace w szczególnych warunkach

Prace w szczególnych warunkach to prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku; wykaz prac w szczególnych warunkach określa załącznik nr 1 do ustawy o emeryturach pomostowych.

Czynniki ryzyka, o których mowa powyżej, są związane z następującymi rodzajami prac:

1)  w szczególnych warunkach determinowanych siłami natury:

• prace pod ziemią,
• prace na wodzie,
• prace pod wodą,
• prace w powietrzu;

2)  w szczególnych warunkach determinowanych procesami technologicznymi:

• prace w warunkach gorącego mikroklimatu - prace wykonywane w pomieszczeniach, w których wartość wskaźnika obciążenia termicznego WBGT wynosi 28°C i powyżej, przy wartości tempa metabolizmu pracownika powyżej 130 W/m²,
• prace w warunkach zimnego mikroklimatu - prace wykonywane w pomieszczeniach o temperaturze powietrza poniżej 0°C,
• bardzo ciężkie prace fizyczne - prace powodujące w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny u mężczyzn - powyżej 8400 kJ, a u kobiet - powyżej 4600 kJ,
• prace w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego,
• ciężkie prace fizyczne związane z bardzo dużym obciążeniem statycznym wynikającym z konieczności pracy w wymuszonej, niezmiennej pozycji ciała; przy czym ciężkie prace fizyczne to prace powodujące w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny u mężczyzn - powyżej 6300 kJ, a u kobiet - powyżej 4200 kJ, a prace w wymuszonej pozycji ciała to prace wymagające znacznego pochylenia i (lub) skręcenia pleców przy jednoczesnym wywieraniu siły powyżej 10 kG dla mężczyzn i 5 kG dla kobiet (wg metody OWAS pozycja kategorii 4. przez co najmniej 50% zmiany roboczej).

Prace o szczególnym charakterze

Prace o szczególnym charakterze to prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się. Wykaz prac o szczególnym charakterze określa załącznik nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych.

Za pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach uważa się także ubezpieczonych z tytułu działalności twórczej lub artystycznej tancerzy zawodowych, wykonujących po dniu wejścia w życie ustawy prace związane z bardzo ciężkim wysiłkiem fizycznym.

PODSTAWA PRAWNA:

Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych